ص:2

ص:3

ص:4

میراث گران سنگ، پاسداری کردند و اکنون با گذشت بیش از هزار سال، شاهد پرتوافشانی انوار درخشان او هستیم که جهان اسلام را فرا گرفته است.پژوهشگر ارجمند، جناب حجت الاسلام حسنعلی محمودی در این پژوهش کوشیده است با بازنمایی زندگانی این عالم فرزانه، رمز موفقیت های او را بازتاب دهد و جاده های رستگاری را نشانه گذارد. با سپاس از تلاش های ایشان، امید است این نوشتار مورد توجه برنامه سازان قرار گیرد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:5

ص:6

ص:7

بودن او نیز بر کسی پوشیده نیست.

شیخ طوسی را شیخ الطائفه و گاهی شیخ الامامیة گفته اند. کنیه وی ابوجعفر است که گاهی در برابر شیخ کلینی و شیخ صدوق که کنیه هر دوی آن ها نیز ابو جعفر بود، به او ابوجعفر ثالث گویند. این سه عالم شیعی صدوق، کلینی و طوسی هم نام و هم کنیه اند و هر سه از دانشمندان نامدار شیعه و نویسندگان کتب اربعه (کافی، تهذیب، استبصار، من لا یحضره الفقیه) هستند. این چهار کتاب از کتاب های معتبر شیعه و از منابع مهم فقه شیعه به شمار می آیند.(1)

طوس از شهرهای کهن و معروف ایران و همواره در شمار مراکز علمی و فرهنگی بوده است. آرامگاه امام علی بن موسی الرضا علیه السلام، هشتمین پیشوای شیعیان نیز که در آن جا قرار دارد، کعبه دل های عاشقان است و خیل عاشقان آن حضرت، از سرزمین ها و شهرهای دور و نزدیک به زیارت آستان مقدس او می شتابند.(2)

شیخ طوسی چهار سال پس از درگذشت شیخ صدوق، در خراسان متولد شده است.(3) هر چند از پیشینه خانوادگی او اطلاعات کافی در دست نیست، ولی تاریخ نویسان، شیعه بودن خاندان طوسی را مسلم دانسته و حتی احتمال خلاف آن را نداده اند.

ص:8

ص:9

دانشمندان نامداری را در خود می پرورانیده است. برای مثال، هنگامی که شیخ طوسی دوران کودکی و نوجوانی خود را می گذراند، در طابران طوس، فردوسی به سرودن شاهنامه سرگرم بوده است. اگر زادگاه شیخ، همان شهر باشد، با توجه به این که فردوسی شیعه بود و نام و آوازه بلندی در اواخر عمر داشت، بعید است که شیخ با وی دیدار نکرده باشد.

به هر حال، این عالم بزرگوار، تحصیلات خود را در همان زادگاهش آغاز کرد و برای فتح قله های دانش، به سوی مراکز علمی و فرهنگی دیگر مانند بغداد و نجف شتافت.

ص:10

اشتغال داشت و تقریبا در تمام این چهل سال، در کنار آموختن و تدریس، به کار نوشتن نیز سرگرم بوده است.(1)

ص:11

افزون بر آن، بنای علوم عقلی، فلسفی، ریاضی و طب یا به اصطلاح علوم اوائل در همین شهر پی ریزی شده است.(1)

آن چه گفته شد، پیشینه علمی بغداد بود، ولی درباره تشیّع باید گفت که پس از عصر حضرت صادق علیه السلام، بیشتر ائمه علیهم السلام به بغداد، قدم گذارده اند. امام هفتم و نیز امام نهم چندی در آن جا زندگی کرده و سرانجام، همان جا به شهادت رسیده و در قبرستان قریش (کاظمین) به خاک سپرده شده اند.

بغداد در قرن چهارم و پنجم که عصر شیخ طوسی است، جایگاه علمی و فرهنگی برجسته ای داشت و یگانه پایگاه مرجعیت تشیع به شمار می آمد. تاریخ گواه است که در این قرن، شیعه در بغداد رسمیت داشته و سخن عالمان شیعی تأثیرگذار بوده است، به گونه ای که آشکارا با مخالفانِ خود به مبارزه فرهنگی می پرداختند.(2)

ص:12

به حضور پذیرفت. شیخ طوسی در پنج سال باقی مانده از عمر شیخ مفید، همواره از محضر او بهره مند می شد و لحظه ای را به غفلت نمی گذراند.

علامه حلی که خود از محققان نامی تشیع است، در توصیف شیخ مفید می نویسد:

مفید از بزرگ ترین دانشمندان شیعه، رییس و استاد آن هاست. همه دانشمندان ما که پس از وی آمده اند، از دانش او استفاده کرده اند... . او موثق ترین و داناترین عالمان عصر خود بود و ریاست علمی و دینی طایفه شیعه در عصر او، به وی منتهی گشت.(1)

ابوالحسن ابی جید، ابن صلت اهوازی، حسین بن عبیداللّه غضایری و ابن عبدون نیز از استادانِ شیخ طوسی بودند که شیخ، نام آنان را به عنوان مشایخ حدیث در کتاب هایش آورده است.(2) البته، شیخ طوسی مدت کمی از این دانشمندان بهره برده است. او پس از درگذشت شیخ مفید، همان مقام و موقعیت را نزد سید مرتضی علم الهدی پیدا کرد و وی را به عنوان استاد برگزید(3) و سرآمد شاگردان سید گشت.

فرهیختگی و بزرگی سیدمرتضی مورد اتفاق همه دانشمندان اسلامی است، چنان چه ابن خلکان در وفیات الاعیان به نقل از ابن بسام اندلسی می گوید:

سید مرتضی امام و پیشوای دانشمندان عراق از سنی و شیعه بود و دانش وران عراق برای حل مشکلات علمی خود به او پناه می بردند؛ ریاست مدارس

ص:13

علمی عراق به او ختم می شد.(1)

سیدمرتضی برای شاگردان دانشمند خود، بر اساس مراتب فضل و دانش آنان، حقوقی قرار داده بود و بیشترین حقوق را که ماهی دوازده دینار بود، به شیخ طوسی می پرداخت. این امر، مراتب فضل و کمال شیخ را نشان می دهد.(2)

شیخ طوسی مدت 23 سال (413 _ 436) از منبع فیّاض و دانش بی کران سید بهره برد و در پرتو عظمت و نفوذ سید، از امکانات فراوانی برخوردار بود.(3)

محدث نوری در خاتمه مستدرک، نام 38 تن از استادان شیخ طوسی را آورده است.

ص:14

عقاید و مذاهب می پرداخت، رایج ترین دانش آن روز بود.(1)

میانه روی و موقعیت شناسی شیخ طوسی در امور اجتماعی، سبب شد تا بتواند دو مقام حساس را به خوبی عهده دار شود:

1. ریاست علمی و دینی جامعه شیعه؛ آن هم در بغداد که مرکز مخالفان و نیز دانشمندان بزرگ شیعه بود؛

2. به دست آوردن کرسی علم کلام که به کمتر کسی اعطا می شد.

شیخ طوسی 12 سال پس از سیدمرتضی، بر جهان شیعه، ریاست علمی و معنوی داشت و شیعیان عراق، ایران و شام، مرجعیت و رهبری او را پذیرفته بودند. دانشمندان، مسایل دشوار خود را به حضورش می بردند و پاسخ می گرفتند، چنان که بخشی از نوشته های او را مسایلی تشکیل می دهد که مردم حلب، دمشق، ری، کربلا و قم از وی پرسیده اند.(2)

بدیهی است با تسلط شیخ بر رشته های گوناگون علوم، برخورداری از نبوغ سرشار و شناخت خلیفه وقت از وی، نمی توان تدریس او را به علم کلام منحصر دانست، بلکه تدریس فقه و اصول نیز مهم ترین کرسی های تدریس او را تشکیل می داد. ناگفته نماند که در آن زمان، آل بویه بر بغداد حکومت می کردند و خلفای عباسی، در واقع، دست نشانده و فرمان بردار آنان بودند و حضورشان بیشتر تشریفاتی بود. آل بویه هرگاه می خواستند، خلیفه ای را برکنار می کردند و فرزند یا یکی از نزدیکان او را به حکومت می گماشتند. این کار، برای آرام کردن مردم عراق بود که بیشتر از اهل سنت بودند و خلیفه را

ص:15

امیرالمؤمنین می دانستند.

آل بویه شیعه بودند و در گسترش فرهنگ شیعه و رهانیدن آنان از ستم دیگران نقش مهمی داشتند.(1)با توجه به جایگاه شیعه در آن زمان، دیگر این پرسش مطرح نمی شود که چگونه خلیفه وقت به تأیید مقام علمی شیخ الطائفه و اعطای کرسی تدریس کلام به ایشان راضی شد.

ص:16

گذاری کرد. این هجرت شیخ، در سال 448 ه . ق اتفاق افتاد.(1)

ص:17

مطهر و نورانی مولای خود را از هرگونه گزند، پاسداری می کردند. بر همین اساس، نجف برای شیعیان، منطقه امنی به شمار می آمد و انتخاب شیخ نیز تأیید کننده وجود امنیت نسبی در آن منطقه از عراق است.

با ورود شیخ طوسی، نجف جنب و جوشی وصف ناپذیر یافت؛ زیرا مردی آسمانی با روحی بلند و اندیشه ای به ژرفای اقیانوس و اراده ای خلل ناپذیر وارد این شهر شده بود. وی برای رونق بخشیدن به مکتب حقّه اهل بیت علیهم السلام، به بهشت خدا در زمین هجرت کرده بود، تا نجف را قبله آمال و آرزوی عاشقان علم و معرفت گرداند.(1)

شیخ دوازده سال عمر گران بهای خود را در نجف گذرانید.

اقامت دوازده ساله شیخ الطائفه، گروهی از شاگردان و اهل فضل را به نجف کشانید. با گذشت روزها، گروهی از شیعیان نیز در آن شهر مقدس، اقامت گزیدند. باری، ورود شیخ، نجف را به مرکز جهان شیعه تبدیل کرد.(2) او شمعی بود که می سوخت و از پرتو انوار وجودی اش، پروانگان علم و معرفت بهره می بردند. شاگردانش از خرمن دانش استاد، خوشه می چیدند و در پرتو انوار علوی می درخشیدند.

ص:18

می بردند که نامشان نیامده است.(1) تسلط شیخ بر علوم گوناگون، روش معتدل و داشتن کرسی استادی از سوی خلیفه، سبب شده بود که این شمار از دانشمندان شیعه و سنی پس از دانش آموزی از محضرش، به مقام عالی علمی برسند.

نام همه شاگردان او در دست نیست، ولی نام 36 تن از آنان در مقدمه تبیان که کتاب تفسیری شیخ است، به چشم می خورد. معروف ترین آن ها، فرزند دانشمندش، شیخ ابوعلی طوسی است که به او مفید ثانی می گویند و سلسله اجازه های عالمان شیعه به واسطه او به شیخ می پیوندد. هم چنین اسحاق بن محمد قمی (نوه شیخ صدوق)، حسن بن حسین بن بابویه قمی (برادرزاده شیخ صدوق)، شهر آشوب مازندرانی (جد ابن شهر آشوب، صاحب مناقب)، قاضی ابن براج عبدالجبار مقری (مفیدرازی)، فتال نیشابوری (نویسنده روضة الواعظین) و محمدبن هبه اللّه طرابلسی از شاگردان معروف شیخ بوده اند.(2)

گفتنی است شاگردان شیخ طوسی، به بزرگانی که نام شان در کتاب ها آمده است، منحصر نیست. آنان شاگردان بی واسطه شیخ هستند که نام های اندکی از آنان را بر اساس آثاری که داشته اند، آوردیم.(3) البته اگر شاگردان با واسطه شیخ هم به حساب آیند، شمارشان بسیار بیشتر خواهد بود. بدین ترتیب، همه عالمان پس از شیخ تا کنون، به طور مستقیم یا غیر مستقیم، از پرتو نور

ص:19

شیخ طوسی بهره برده اند. شاگردان پسرش، ابوعلی نیز که با یک واسطه به شیخ طوسی می رسند، کم نیستند. آنان در فضل و دانش هم تراز شاگردان بی واسطه شیخ اند؛ عالمانی مانند شیخ طبری، امین الاسلام طبرسی و ابوالفتوح رازی.(1)

ص:20

ص:21

این کتاب 5511 حدیث دارد و در 4 جلد چاپ شده است.(1)

3. امالی یا المجالس فی الاخبار: این کتاب، 45 مجلس درس و املای حدیث از شیخ طوسی را در بردارد.(2)

ص:22

ص:23

شیخ گردآوری شده است. وی نخست دلیل های آنان را در مسأله ای مطرح می سازد و سپس دلیل صحیح را تحلیل و بررسی می کند.(1)

شیخ، کتاب خلاف را به روش پژوهش تطبیقی در مذاهب گوناگون اسلامی نوشته و در آن، هزاران مسأله را بررسی کرده است.(2)

ص:24

اعمال دینی سال نوشته شده است.

2. مختصر المصباح فی الادعیه و العبادات یا المصباح الصغیر: گزیده کتاب مصباح المتهجد است.

3. مختصر فی عمل یوم و لیلة فی العبادات: این کتاب درباره نمازهای روزانه و تعقیبات آن ها است.

لازم به یادآوری است که مجموع آثار شیخ، نزدیک به 50 اثر است که در الفهرست شیخ طوسی، مقدمه بحارالانوار و کتاب های گوناگون دیگر آورده شده است.

ص:25

ص:26

در منطقه خراسان، فراگیر بود؛ زیرا پادشاهان سامانی و غزنوی و سلجوقی و بیشتر رجال این عصر، پیروان سر سخت مذهب حنفی بودند.(1)

شیخ طوسی تا 23 سالگی در زادگاهش به فراگیری علوم مشغول بود، ولی سرانجام روح بلندش، او را به بغداد کشاند که مرکز علم، فرهنگ و تمدن اسلامی بود.(2)

بغداد در آن زمان در دست عباسیان بود. آل بویه، هر چند در ظاهر با خلفای عباسی بیعت کرده و حکومت سیاسی و مذهبی ایشان را پذیرفته بودند، ولی هیچ گونه اعتقادی به این دستگاه نداشتند. آنان به شیوه پدرانشان، مهر آل علی علیه السلام به ویژه امامان زیدیه را در دل می پروراندند. در حقیقت، حاکم واقعی در بغداد، آل بویه و حکمرانان شیعه بودند. از این رو، بغداد برای پرورش و آموزش اندیشه های شیعی محیط مناسبی به شمار می آمد.(3)

هر چند تسلط حکمرانان شیعی آل بویه بر دستگاه خلافت بنی عباس نزدیک به یک قرن ادامه یافت دیری نپایید که این وضعیت، به بحران سیاسی انجامید. این امر سبب شد که خلیفه عباسی، القائم بامراللّه به طور پنهانی، طغرل بیک، حمران سلجوقی را که بر مذهب اهل بیت علیهم السلام نبود، به تصرف بغداد تشویق کند. طغرل بیک نیز در سال 447 ه . ق، وارد بغداد شد و خلیفه

ص:27

را نجات داد. به این ترتیب، سلسله آل بویه در بغداد فرو پاشید.(1)

از آن پس، سخت گیری بر شیعیان رو به فزونی نهاد؛ زیرا دولت و ملت، خود را از زیر سلطه آل بویه آزاد دیدند. آنان با استفاده از این موقعیت، بغض و کینه خود را بر ضد شیعه و عالمان شیعی آشکار ساختند.

طغرل سلجوقی با ورود به عراق، شیعیان محله کرخ را از گفتن حیّ علی خیر العمل در اذان باز داشت. هم چنین، تمام شعارها و کتیبه هایی که شیعیان بر دیوارها و دروازه های کرخ نوشته بودند؛ مانند «محمد و علی خیر البشر» محو شد. به دستور ابن سلمه (رئیس الرؤسا)، ابوعبداللّه جلاب (گلاب)، رییس بزازهای کرخ را به جرم غلوّ در تشیع به قتل رساندند و بر در مغازه اش به دار آویختند. شیخ طوسی نیز پنهان شد و خانه اش غارت گردید.(2)

ص:28

وقتی شیخ طوسی وارد بغداد شد، به حوزه درس این عالم وارسته قدم نهاد و از بوستان دانش آن عالم فرزانه بهره ها برد. دیری نپایید که عمر با برکت شیخ مفید به سر آمد و چشم از این جهان فرو بست. پس از درگذشت او، ریاست علمی و دینی شیعه به بزرگ ترین شاگرد او؛ یعنی سیدمرتضی رسید.

سیدمرتضی مانند استادش، دانشمندی دوراندیش و موقعیت شناس بود و روش معتدلی در پیش گرفت. به همین سبب، توانست مرجعیت فقهی شیعیان و کرسی مکتب مفید را تا پایان عمر، باشکوه و اقتدار نگاه دارد.(1)

شیخ طوسی درباره این مرد بزرگ می فرماید:

وی در بسیاری از علوم یگانه بود. همه دانشمندان درباره دانش او اتفاق نظر دارند. در علم کلام، فقه، اصول، ادب، شعر، نحو، معانی، لغت و غیره بر همگان مقدم بود. دیوان او بیش از بیست هزار بیت شعر دارد.(2)

سرانجام سیدمرتضی، در سال 436 ه . ق پس از 80 سال عمر گران بها و 23 سال ریاست مطلق بر جهان شیعه درگذشت. وی در این مدت، آثار ارزنده ای نوشت و شاگردان فرزانه ای تربیت کرد. با این که عالمان بزرگی از شاگردان مفید و هم عصران سیدمرتضی، مانند نجاشی و کراجکی، زنده بودند و هر کدام از مفاخر دانشمندان شیعه به شمار می آمدند، ولی هیچ کدام جایگاه شیخ طوسی را نیافتند. از این رو، پس از درگذشت سید مرتضی، ریاست علمی و معنوی شیعیان به وی سپرده شد و شیخ، مرجعیت و رهبری

ص:29

جهان شیعه را عهده دار شد.(1)

شیخ طوسی، نزدیک به 12 سال در بغداد اقامت گزید. وی در این مدت به تدریس، تحقیق و پرورش شاگردان بزرگی پرداخت و رهبری جهان شیعه را بر عهده گرفت.

دیری نپایید که اوضاع سیاسی بغداد دگرگون شد و شیعیان امنیت خود را از دست دادند. از این رو، شیخ طوسی درنگ را جایز ندانست و در سال 448 ه . ق، بغداد را به قصد نجف اشرف ترک کرد.

ص:30

بنابراین، شیخ طوسی را به حق باید پایه گذار نخستین دانشگاه شیعه هم زمان با جاهلیت قرون وسطی در اروپا دانست و با افتخار از هنر او یاد کرد.(1)

ص:31

7. حکیم ابوالقاسم حسن بن محمد فردوسی، از مشاهیر ادب فارسی (وفات: 411 ه . ق).

8. ابوعلی احمد مسکویه، از فیلسوفان بزرگ (وفات: 421 ه . ق).

9. ابوعبداللّه محمد بیضاوی، از فقیهان روزگار (وفات: 424 ه . ق).

10. ابوعلی سینا، شیخ الرئیس (وفات: 427 ه . ق).

11. محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، از دانشمندان اسلامی (وفات: 430 ه . ق).

12. ابوالنجم احمد دامغانی منوچهری، شاعر بزرگ پارسی گوی (وفات: 432 ه . ق).

13. ابوالقاسم علی معروف به سیدمرتضی علم الهدی، از مفاخر شیعه (وفات: 436 ه . ق).

14. ابوعلی حسین آمدی، از بزرگان لغت و ادب (وفات: 444 ه . ق).

15. تقی الدین ابوصلاح حلبی، از فقیهان نامی شیعه (وفات: 447 ه . ق).

16. ابوالقاسم علی تنوخی، از ادیبان و شاگردان سیدمرتضی (وفات: 447 ه . ق).

17. ابوحامد محمد بن محمد غزالی، از نامداران اسلامی (وفات: 450 ه . ق).

18. ابوبکر احمد بن حسن بیهقی، از بزرگان شافعی (وفات: 458 ه . ق).

19. ابوالحسن بهمنیار، از مشاهیر و شاگردان معروف شیخ الرئیس (وفات: 458 ه . ق).

20. علی نیشابوری، معروف به ابن الطیب، از مفسران نامی (وفات:

ص:32

458 ه . ق).

21. ابومسلم محمد بن علی معلم اصفهانی، از مفسران و ادیبان معروف (وفات: 459 ه . ق).

22. ابوالحسن ثابت بن اسلم حلبی، از عالمان علم نحو (وفات: 460 ه . ق).

23. ابوالفتح نصر بن ابراهیم مقدسی، از فقیهان شام (وفات: 460 ه . ق).

24. ابوالحسن محمد بن جعفر ابن النجاد، از ادیبان و نویسندگان شیعه (وفات: 460 ه . ق).(1)

ص:33

ص:34

پدیده، پایان دهند یا دست کم از گسترش آن جلوگیری کنند. هم چنین آنان باید از راه یافتن دروغ ها و احادیث جعلی به روایات اهل بیت علیه السلام جلوگیری می کردند و به اتهام های مخالفان که در لوای باورهای کلامی _ فلسفی مطرح می شد، پاسخ می گفتند.

شیخ طوسی که در بغداد می زیست، سرچشمه این ناهنجاری ها و راه کارهای تبلیغاتی مخالفان را به خوبی دریافته بود و می دانست فرهنگ پُر مایه شیعی، در دوران غیبت کبری، به احیا و بازنگری نیاز دارد. او با همت عالی و عزم آهنین خویش، شب و روز به گردآوری و نگارش کتاب هایی در رشته های گوناگون دست زد و آثار ماندگاری برای شیعه، به یادگار گذاشت. کتاب هایی که او در حدود سی یا چهل سال نوشت، پس از هزار سال، هنوز مرجع تحقیق دانشمندان اسلامی است.(1)

این مرد وارسته، سینه ای آکنده از علم و فرهنگ مکتب شیعه داشت و تشنگان علم و فضیلت را از سبوی دانش خود سیراب ساخت. باری، او چراغ رو به خاموشی فرهنگ امامان شیعه را فروغی تازه بخشید.

شهید مرتضی مطهری می فرماید:

شیخ تنها در یک رشته از رشته های علوم اسلامی کار نکرده و متخصص نشده است، بلکه در رشته های گوناگونی زحمت کشیده و کتاب تصنیف کرده

است و در همه آن رشته ها، تراز اوّل است.

او هم فقیه است، هم محدث، هم متکلم، هم مفسّر، هم رجالی و هم ادیب. از این رو، تنها از یک زاویه نمی توان او را دید و شناخت، بلکه از زوایای

ص:35

گوناگونی باید به او نظر افکند.

شیخ الطائفه فقیه است، ولی نه یک فقیه عادی؛ بلکه فقیهی که تحول شگرف

در فقه به وجود آورد. فقه اسلام، چه در نحله شیعی و چه در نحله سنی، مانند هر علم زنده دیگر دوران های تحول و تکامل را طی کرده است و جهش ها و دگرگونی هایی پیدا کرده است و تغییرات کمّی داشته که به تغییری کیفی منتهی شده است. یکی از این جهش ها در فقه شیعی به دست این مرد صورت گرفته است.(1)

شیخ طوسی با گردآوری اخبار و احادیث شیعه و منظّم کردن اندیشه کلامی شیعه و تبیین مبانی فقهی _ حقوقی آن، توانست زمینه های یکپارچگی و استقلال فکری را در جهان تشیع به وجود آورد. همین وحدت موجب شد که پیروان این مذهب، به داشتن اندیشه مذهبی ویژه ای در میان مسلمانان ممتاز شوند.

شیخ آقا بزرگ تهرانی، او را نابغه ایران و ترویج کننده و مجدِّد مذهب امامیه می داند و می گوید:

حقیر، عریضه ای به محضر آیت اللّه بروجردی ... ارسال داشتم. در عریضه نوشتم ولادت آن نابغه ایران که مروج و مجدّد مذهب امامیه است، نزدیک است. لازم است امر بفرمایید که مردم تهیه جشن هزاره ببینند تا تمام ملل دنیا قدرشناس این نابغه شوند. ایشان این پیشنهاد را تحسین و از آن استقبال نمود.

ص:36

کرده اند، ولی تنها اندکی از آنان مبتکر و نوآور بوده اند؛ زیرا نوآوری، نیازمند نبوغ فکری است. بی تردید، شیخ طوسی از مهم ترین نوآوران و مبتکران جهان اسلام است؛ زیرا وی در رشته های گوناگون علمی، نوآوری دارد و اندیشه هایی که از نبوغ فکری او سرچشمه گرفته است، پیاپی مورد توجّه عالمان پس از او بوده و هست. برخی از نوآوری های شیخ در رشته های تفسیر، فقه، اصول و کلام عبارت است از:

ص:37

برای نخستین بار، اندیشه تازه ای را در تفسیر قرآن کریم در پیش گرفت؛ زیرا پیش تر، کتاب های تفسیری شیعه، همه روایی بودند. این نوآوری شیخ، بعدها پی گیری شد و ارزشمندترین تفسیرهای استدلالی شیعه نوشته شد.(1)

نوآوری های شیخ در تفسیر در چند مورد زیر خلاصه می شود:

الف) جامعیت تفسیر؛

ب) بهره گیری از علم کلام در تفسیر قرآن؛

ج) استدلالی بودن تفسیر برای نخستین بار.

ص:38

ریشه این سخنان، بی اطلاعی ایشان از مذهب ما و کمی تدبّر آنان در اصول ماست. اگر آن ها در احادیث و فقه ما اندکی تفکر می کردند، به زودی می یافتند که بیشتر آن مسایلی که آن ها یاد می کنند، در احادیث ما موجود است و حکم آن ها از سوی امامان ما به طور خصوصی یا عمومی، تصریح یا اشاره شده است.(1)

در این شرایط، شیخ طوسی با نگارش کتاب هایی هم چون مبسوط و النهایة، در فقه شیعه انقلابی بزرگ ایجاد کرد. وی شاخه های فراوانی را به وسیله اجتهاد، از روایات پیشوایان معصوم علیهم السلام استخراج کرد.

یکی دیگر از نوآوری های بی مانند شیخ طوسی در حوزه فقه، بهره گیری از احادیث اهل سنت و استنتاج از مسایل و کلام آنان است. این بهره مندی، به انتقال فرهنگ اهل سنت به کتاب های شیعه و انتقال فرهنگ شیعه به دیگران انجامید.(2)

کتاب خلاف که یکی از کتاب های فقهی شیخ است، از چنین ابتکاری برخوردار است. در این کتاب، ایشان نخست اقوال، دیدگاه ها و ادلّه اهل سنّت را نقل می کند. آن گاه نظر خویش را به عنوان نظر حق همراه با دلیل می آورد.

ص:39

اخبار، ملاک عمل بود. در این زمینه، صاحب روضات به نقل از سبزواری می نویسد:

در میان عالمان شیعه پیش از عهد شیخ طوسی، اختلاف های زیادی در مسایل و فروع فقهی نبوده است؛ زیرا مدار عمل ایشان بر احادیث موجود در کتاب کافی بوده است و بس.(1)

وقتی شیخ طوسی، آثار خود را در رشته های حدیث و فقه عرضه داشت و در کتاب های خود، فتواهای مختلف داد، عالمان و فقیهان امامیه جرأت یافتند که فتواهای خود را بر اساس ادله اصول فقه ابراز کنند. با این حال، کمتر فتوایی بود که مخالف نظریه های شیخ طوسی باشد؛ زیرا فقیهان امامیه جرأت فتوا دادن بر خلاف او را نداشتند.

ص:40

(علم الهدی) در رد کتاب المغنی نوشته قاضی عبدالجبار، شاهدی زنده و مدرکی پاینده بر راست بودن ادعای ماست. کتاب شافی، کتابی بزرگ و پُر مایه است، به گونه ای که از حوصله مطالعه مردم عادی فزون تر می نمود و افراد کم استعداد در استفاده از فیوضات آن، بی بهره مانده بودند. از این رو، شیخ طوسی که بزرگ ترین شاگرد سیدمرتضی و جانشین او بود، برای گسترش مذهب حق و ارایه طریق نجات، کتاب جمل العلم و العمل سیدمرتضی را شرح داد. وی کتاب شافی او را نیز خلاصه کرد و در دسترس طلاب علوم دینی و معارف اسلامی قرار داد.

ص:41

گرفتار چنین واپس گرایانی بوده است. او با قشریان مبارزه کرد و اسلام را آن چنان که شایسته بود، شناخت و حق عقل را محترم شمرد. کتاب مبسوط ایشان، دلیل این مدعاست.(1)

شیخ نه تنها در فقه، بلکه در اصول اعتقادی نیز گرفتار این گونه افراد بوده است. او مسایل اصول دین را حق مطلق عقل می شمارد و تعبد و تقلید را در مسایل اعتقادی، جایز نمی داند. از این رو، در عدة الاصول، با انتقاد از برخی شیعیان خشک اندیش می گوید:

اگر از این ها درباره توحید یا عدل یا امامت یا نبوت پرسش شود، به جای آن که به دلیل عقلی استناد کنند، به ذکر روایات می پردازند.

شیخ طوسی مانند هر عالم روشن فکر اسلامی می دانست که اصول عقاید باید اجتهادی باشد و با فهم مستقیم برای اذهان روشن شود. او نقش آثار نقلی را در این باره، هدایت گری و ارایه دلایل به عقول می دانست، نه فرمان و تعبد.(2)

انحراف فکری در جوامع اسلامی، ریشه های گوناگونی دارد که یکی از آن ها، راه یافتن فرهنگ بیگانه است و در دو مرحله رخ می دهد:

1. کوچک شمردن فرهنگ خودی؛

2. بزرگ شمردن فرهنگ بیگانه.

هر گاه مردم دچار سستی و احساس خود کمتر بینی گردند، شیفته فرهنگ دیگران می شوند.(3) جامعه ای که از سرمایه های مادی و معنوی خود بی خبر

ص:42

است و قیمت گوهرهای خود را نمی داند و آن را به بهای کم می فروشد، تحت تأثیر فرهنگ بیگانه قرار می گیرد. رهایی از این مشکل نیز جز با مبارزه پی گیر و همه جانبه ممکن نیست.

شیخ طوسی از فرزانگانی بود که با زنده ساختن و تجدید فرهنگ اصیل اسلامی شیعه، آن را از تحقیر و توهین نجات داد و پُربار بودن فرهنگ شیعه را به اثبات رسانید. هم چنین بی پایگی و سستی دلایل مخالفان را نشان داد تا از تهاجم فرهنگی و انحراف های فکری جلوگیری کند.

ص:43

598 ه . ق)، مکتب فقهی شیعه را با شجاعت خاصی، از رکود موجود بیرون آورد.(1)

ص:44

ص:45

هم چنین وی در کتاب رجالی خلاصة الاقوال می گوید:

جمیع فضیلت ها به شیخ طوسی نسبت داده می شود.(1)

از این سخن به دست می آید که شیخ طوسی، همه فضیلت های اخلاقی و رفتاری از جمله تقوا، پاکی نفس، فروتنی، اخلاص و میانه روی در رفتار و گفتار را دارا بوده است. نمونه دیگر این که وی در زمان حیات استادش _ سیدمرتضی _ با وجود این که خود، استاد و عالم ترینِ روزگار بود، ولی هیچ گاه از حاضر شدن در درس استادش سر باز نمی زد.

حضرت امام خمینی رحمه الله در این باره می فرماید:

شیخ طوسی در سن پنجاه و دو سالگی درس می رفته است. در صورتی که در سن بیست و سی، بعضی از این کتاب ها را نوشته است. کتاب های تهذیب را گویا در همین سن و سال به رشته تحریر درآورده و در پنجاه و دو سالگی در حوزه درس سیدمرتضی رحمه الله حاضر می شده که به آن مقام رسیده است.(2)

بنابراین، فضیلت های اخلاقی انسانی که از آن به تقوا و تهذیب نفس تعبیر می شود، در شیخ طوسی به روشنی نمایان بود. او با توانایی بالایی که در مناظره با مخالفان داشت، هرگز دامانِ خود را به ستیزه گری و پرخاش جویی و توهین نمی آلود و همواره خوی والای انسانی را با موافق و مخالف، در علم و عمل، نشان می داد.(3)

ص:46

از این جاست که فرزانه وارسته، شهید مرتضی مطهری، از شیخ طوسی به عنوان روح اسلامی یاد می کند و درباره او می فرماید:

شیخ بزرگ، یکی از درخشان ترین ستارگان جهان اسلام است. شیخ طوسی، نمونه کاملی است از تجلی روح اسلامی در کالبد ایرانی. از زندگی امثال ایشان می توان کاملاً پی برد که معنویت اسلام تا چه اندازه در اعماق روح مردم این مرز و بوم نفوذ کرده است.(1)

ص:47

کتاب هایی چند نزد خود می نهاد. هنگامی که از مطالعه یک نوع کتاب خسته می شد، به مطالعه نوع دیگر می پرداخت. ظرف آبی پهلوی خود می نهاد تا بدان وسیله خواب را از چشمان خود دور کند. از این رو، آب به صورت خود می پاشید و باز سرگرم مطالعه می شد. چون وقت سحر می شد و بر اثر مطالعه مشکلاتش حل می گردید، می گفت: کجا فرزندان پادشاهان این لذت را درک می کنند؟(1)

شیخ آقا بزرگ تهرانی، درباره پشتکار و کوشش شیخ طوسی می نویسد:

هر یک از آن دانشمندان، وجود گرامی خویش را در یک زمینه به رنج می افکند و در موضوع خاصی، مانند فقه، حدیث یا دعا تلاش می کرد، ولی شیخ الطائفه درِ هر علمی را کوبید و راه هر دانشی را پویید .... ایشان به تنهایی دست به کاری زد که دیگر عالمان از عهده آن بر نیامده بودند. به فضل و قدرت الهی بار گرانی را بر دوش کشید که دیگران از عمل به آن ناتوان بودند.(2)

صالح عضمه دمشقی _ استاد عربی دانشکده الهیات تهران _ در مقاله تحقیقی خود چنین می نویسد:

او وقتی که می خواهد مسأله ای را بحث کند، تمام جوانب آن را در نظر می گیرد و مسأله را از جهت شرح و تفسیر و تطبیق و مقایسه با مشابهات و امثال آن اثر مورد تجزیه و تحلیل و تحقیق و تدقیق قرار می دهد. به واقع، این موضوع عجیبی است. من بخشی از وقتم را صرف بررسی و تحقیق در بیشتر آثار شیخ طوسی کرده ام و دیده ام که او در کلیه نوشته ها و تصنیفاتش چنین است. وی هر کلمه و جمله ای را که به کار می گیرد، پیش تر درباره

ص:48

بلاغت آن تحقیق می کند و چون آن را مناسب می بیند، در محل خود از آن استفاده می کند تا زیبایی دیگری بر زیبایی آن بیفزاید.(1)

ص:49

بی تردید، با توجه به همسانی زمان کنونی با دوران شیخ از نظر تهاجم فرهنگی، رفتار و منش و غیرت دینی شیخ طوسی می تواند الگوی مناسبی برای اندیشمندان و عالمان دینی باشد.

ص:50

جمعه غسل کنند و در بارگاه مولای متقیان به نماز و دعا بپردازند. شاید از حضرت پاسخی دریابند و از شک و تردید به درآیند. علی علیه السلام به خواب همه آنان آمد و فرمود:

هیچ فقیه آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم، کتابی که بتوان بدان اعتماد کرد و آن را مرجع گرفت، برتر از کتاب نهایه که شما در مسایل آن اختلاف دارید، تصنیف نکرده است؛ زیرا مصنف با خلوص نیّت و تقرب به خدا به نگارش آن پرداخته است. پس بر شماست که در صحت محتوای آن تردید به خود راه ندهید و طبق مسایل آن رفتار کنید؛ چه تنقیح و ترتیب و گزینش مسایل صحیح و جامع آن بسیار مورد عنایت و توجه بوده است.

هنگامی که آنان از خواب برخاستند، هر یک به دیگری روی کرد و گفت: شب گذشته خوابی دیدم که بر درستی مطالب نهایه و اعتماد به نویسنده آن دلالت دارد. آن گاه تصمیم گرفتند که خواب خویش را پیش از بازگو کردن بر کاغذی بنگارند. چنین کردند. نوشته هایشان دقیقا همانند بود. از این موضوع سخت شادمان شدند. برخاستند و نزد شیخ طوسی رفتند. تا چشم شیخ بر آنان افتاد، گفت: من شما را به آن چه در کتاب نهایه نوشته ام، آگاه ساختم، ولی شما قانع نشدید تا این که خود، آن را از زبان مولای متقیان علی علیه السلامشنیدید. آنان از این سخن شیخ شگفت زده شدند و از وی پرسیدند: چگونه پیش از ما از این موضوع آگاهی یافتی؟ شیخ گفت: من نیز هم چون شما امیرمؤمنان علی علیه السلام را در خواب دیدم. آن چه به شما گفته بود، به من هم تلقین فرمود. آن گاه خواب خود را همانند خواب آنان تعریف کرد».(1)

ص:51

عشق به اهل بیت علیهم السلام

عشق به اهل بیت علیهم السلام، عشق به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و خداست. عشق به این خاندان، عشق به دانش و فرهنگ اصیل اسلامی است.

شیخ طوسی، عاشق دل باخته اهل بیت علیهم السلام بود. از آغاز کودکی در زادگاهش مورد توجه و عنایت های ثامن الحجج قرار داشت و در جوار بارگاه ایشان در شهر طوس، به موفقیت های بزرگی دست یافت.

او عشق خود را به اهل بیت علیهم السلام با فراگیری دانش آنان ثابت کرد و در تمام عمر به ترویج علوم اهل بیت علیهم السلام همّت گماشت، ولی چنان شیفته این خاندان بود که لحظه های پایانی عمرش را به بارگاه امیرمؤمنان علیه السلام پناه می برد و به نقل حدیث و نشر سخنان گهربار ائمه علیهم السلام می پرداخت.

ص:52

برده است و با سرچشمه فیض ارتباط داشته که آن گونه علم و حکمت به زبانش جاری شده است. اگر ما مناجات و دعا را به خواندن عبارت های عربی دعا منحصر نکنیم، مردی که در خلوت شب، سرگرم تدوین و تحقیق دعا و مناجات است، به یقین، در حال دعا و مناجات خواهد بود. شیخ محمدتقی شوشتری در این باره می گوید:

شیخ با آن مقام علمی، بسیار عابد و شب زنده دار بود. این مطلب از اهتمام او به نوشتن ادعیه و عبادات معلوم می شود. او روح بزرگ و فکری نو داشت که توانسته بود کتاب های پیش از خود را مهجور و کتاب های خودش را مشهور گرداند.(1)

ص:53

ص:54

آیت اللّه سیدحسین بروجردی، تاریخ وفات شیخ طوسی را این چنین سروده است:

محمد بن الحسن الطوسی ابو

جعفر الشیخ الجلیل الاجنب

جُلّ الکلمات الیه تنسب

تنجزّ القبض (460) و عمره عجب (75)(1)

محمد بن حسن طوسی، ابوجعفر، شیخ بزرگوار و از نجیبان است. تمام فضایل و کمالات به او نسبت داده می شود. وی به سال 460 ه . ق در 75 سالگی درگذشته است.

ص:55

هم جواری مزار او، تا پایان عمر در آن مسجد به تدریس پرداخت.

پس از او نیز مجلس درس محقق بزرگ، شیخ محمدکاظم خراسانی _ صاحب کتاب کفایة الاصول _ تا پایان عمر در مسجد شیخ برگزار می شد.(1)

ص:56

ه . ق زیسته است.

هم چنین شیخ الطائفه دو دختر داشت که هر دو دانشمند و پاک سرشت بوده اند. یکی از آنان، جدّه دانشمند مشهور، محمد بن ادریس حلّی _ نویسنده کتاب فقهی سرائر _ و دیگری همسر شاگرد شیخ، محمد احمد بن شهریار _ سرپرست و خزانه دار حرم مولای متقیان علی علیه السلام _ بوده است. از این دو دختر نیز فرزندانی دانشمند و بزرگوار به دنیا آمدند که در کتاب های تراجم از آن ها نام برده اند. بنابراین، پرتو نورانی دانش ائمه علیهم السلام به دست شاگردان شیخ و فرزندانش در مشرق و مغرب جهان پراکنده شده است.

ص:57

ص:58

کننده علوم معقول و منقول، شیخ الطائفه است که همگی بدو روی می آورند. وی در خصوص همه علوم اسلامی کتاب ها نوشت و در این زمینه سرآمد همگان بود.(1)

4 _ امام خمینی رحمه الله:

ما وقتی در مذهب خودمان ملاحظه می کنیم که فقه ما آن طور غنی است و فلسفه مان آن طور غنی است، آن اشخاص که این فقه را به این غنا رساندند و آن اشخاصی که این فلسفه را به این غنا رساندند، کاخ نشینان نبودند، کوخ نشینان بودند. شیخ طوسی که مبدأ این امور و ارزنده ترین اشخاص در جامعه تشیع بوده است، یک کاخ نشین نبوده است. اگر کاخ نشین بود، نمی توانست این کتبی که تحویل جامعه داده است و این شاگردهایی که تحویل جامعه داده است، تحویل بدهد. در قشر مرفه نمی شود هم چون کاری انجام بگیرد.(2)

5 _ شهید علامه مرتضی مطهری:

شیخ طوسی صد در صد یک عالم اسلامی است. جز رنگ اسلامی، رنگ دیگری ندارد. او از کسانی است که از برکت تعلیمات اسلامی، پا بر روی تعصبات قومی و نژادی گذاشت. شعوبی گری ها را محکوم کرد و مقیاس های جهانی و انسانی اسلام را محترم شمرد که اکثریت قریب به اتفاق دانشمندان بعد از اسلام چنین اند.(3)

ص:59

ص:60

درگذشته است.

ص:61

ص:62

ص:63

به درازای قرن ها و روزگاران و در شبی مهتابی، فرزندی به ساحل فرهنگ و تمدن اسلامی _ ایرانی به میهمانی ستاره های دانش و اندیشه فرا خوانده شده است؛ کودکی که نامش را محمد نهاده اند. دیری نمی گذرد که او بنیان گذار ستون های فرهنگ بزرگ اسلامی _ شیعی می شود. قله های بلند دانش را چنان برق آسا فتح می کند که عنوان و لقب شیخ شیعه؛ یعنی بزرگ و سالار مکتب تشیع را در میان دانشمندان این مذهب، به خود اختصاص می دهد. یاد و نام شیخ طوسی همواره مایه امید و سرافرازی فرزندان اسلامی و پاسداران مرزهای دانش و اندیشه شیعی در سراسر گیتی بوده و خواهد بود. یاد و نامش گرامی باد.(1)

ص:64

ص:65

حقیقت گردد.(1)

ص:66

رجال عصر را بودی سرآمد

به تدریس کلام و فقه و تفسیر

نشسته سال ها بر صدر مَسنَد

نجف را کرد دارالعلم، تأسیس

به حق پیوست در آن پاک مرقد

بیا در مکتب نشر حقایق

که از این چشمه خیزد فیض ممتد

بود بر پایه ایمان و توحید

بنای کاخ اسلامی مُشَیَّد

زهی قرآن، کتاب آسمانی

که نورش در جهان ماند مُؤَیَّد

فرو شوییم دل از تیرگی ها

در این سرچشمه انوار سرمد

خدا بر حفظ وحدت، مسلمین را

به قرآن داده دستور مُؤَکَّد

رهِ حق پوی و بشکن سدِّ باطل

چو گمراهان چرا هستی مردّد

خوشا آنان که پیمودند این راه

خوشا آنان که بشکستند آن سد

«رسا» گوید در این فرخنده محفل

ص:67

گرامی میهمانان را خوش آمد(1)

دکتر قاسم رسا

ص:68

بس فضیلت ها کزین جا شد به گیتی رهسپار

کرده نام نامی اش را نقش از روز نخست

بر فراز قله تاریخ، دست روزگار

سرزمین پرشکوه مهر را نازم که در طول زمان

کرده روشن، عالمی را از شعاع افتخار

روزگاری تاج عزت بود بر فرق جهان

از بزرگی تکیه می زد بر سریر اعتبار

گر چه می گیرد ز خاور، باختر دایم فروغ

از چه رو شد شرق، اکنون غرب را فرمان گزار؟

نام ایران شد بلند آوازه از این مرز و بوم

این حقیقت را کند تاریخ گیتی آشکار

تا بود در رفت و آمد روز و شب، دانای طوس

می درخشد نام او در دفتر لیل و نهار

دانشی مرد جهان شرق، شیخ الطائفه

آن که آثارش بُود بر زر دانایی عیار

داشت از شوق فضیلت، تندپویی هم چو برق

داشت در وصل حقیقت، گرم تازی چون شرار

آن مهین استاد استادان ابوجعفر که شد

مذهب جعفر ز سعی و کوشش او پایدار

اصل بینش را ز استبصار بینایی فزود

پاک از تهذیب او ز آیینه، دل شوید غبار

ص:69

قرن ها بگذشته و ارزنده تبیانش کند

جلوه در پیشانی پاک زمان خورشیدوار

می شود روشن ز مصباحش، دل اهل نیاز

آگهی بخشد رجالش بر رجال نامدار

از خلافش ره توان بردن به تطبیق حقوق

انجم دانش به فهرستش فروزان بی شمار

عده اش دارد بسی گوهر ز دریای اصول

هست مبسوطش ز فقه شیعه، بحری بی کنار

شرح حال او بپرس از طوس و بغداد و نجف

جلوه گر در این صدف ها بوده دُرّ شاهوار

در مقام علمی اش این بس که چون بغداد رفت

کرسی تدریس را شد بهترین آموزگار

پاسدار دین و دانش تا شود وادی الغری

حوزه تدریس را شد در نجف بنیان گذار

گر نماند او را به جای از آتش دشمن، کتاب

باز آثارش به دانش داد فرّ و اعتبار

ص:70

طوس را شاید به خود بالد ز فرزندی چنین

دهر را شاید به خود نازد ازین دانش شعار

پاس دانش را سزد گر دانش مردان طوس

بزمی آرایند شایان از اساتید کبار

یاد نام شیخ طوسی، زیب تاریخ علوم

باد لطف و رحمت حق، روح پاکش را نثار

غلام رضا قدسی(1)

ص:71

ص:72

به جاست؛ چون به فداکاریت گروگان است

بزاد طوس، بپرورد شهر بغدادت

نجف گرفت به بر جان، برای جانان است

حاج شیخ عباس مصباح زاده منجم(1)

ص:73

الحق نموده با قلم خویش شاهکار

باشد خلاف وی اثر جاودانه ای

کز آن وفاق و سلم و صفا گشته آشکار(1)

مرتضی هاتفی

ص:74

ص:75

ص:76

بزرگان فرهنگ ملی و دینی، سدّی است در برابر این تهاجم و راه بازگشت به ارزش های خودی است.

شیخ طوسی، عالمی بزرگ بود که از او به عنوان دایرة المعارف اسلامی می توان نام برد. وی در رشته های علمی فراوانی هم چون: تفسیر، حدیث، تاریخ، فقه و اصول، سرآمد روزگار خود بود. بنابراین، شناساندن این عالم فرزانه، گامی مهم در معرفی فرهنگ و تمدن این مرز و بوم است و در خودباوری فرهنگی نقش بسزایی دارد.

2 _ شیخ طوسی، بنیان گذار حوزه شکوه مند نجف اشرف است؛ حوزه ای که بی شک در طول هزار سال، هدایت حق جویان و شیعیان را بر عهده داشته و از باورهای مکتب اهل بیت علیهم السلام دفاع کرده است. هر چند در عصر کنونی، با سایه گستری حکومت استبدادی بر کشور عراق، این حوزه بزرگ، فروغ و پرتو افشانی خود را از دست داده است، ولی بیان پیشینه این حوزه علمیه و شناسایی تأثیرگذاری آن در شکوفایی مذهب شیعه، اهمیت فراوان دارد.

3 _ نکته قابل تأمل در زندگانی شیخ، اخلاص و توکل او است. مردی که بر اثر اختلافات و کشمکش ها ناچارست از شهری به شهر دیگر برود، با کمترین امکانات، دانشگاهی بزرگ را پایه گذاری می کند که هزاران شاگرد از آن بیرون می آیند. این کار، بیانگر اخلاص و پاکی نیّت اوست. آری، اگر انسان کاری را با کمترین امکانات مادی، ولی با توکل و اخلاص آغاز کند، حتما اثری بزرگ و جاودان خواهد بود.

ص:77

4 _ آن چه در زندگی این عالم فرزانه به چشم می خورد، تلاش و همت فراوان او برای دانش اندوزی و کشف ناشناخته ها است. نبودن استاد و ابزار علمی، فشار حکومت های خودکامه و تعصب مردم نادان هیچ کدام نتوانست او را از رسیدن به هدفش باز دارد. وی با توکل بر خدا و عشق به اهل بیت علیهم السلام، هر جا که زمینه را نامناسب می دید، سبک بار هجرت می کرد و بساط خویش را در شهری دیگر می گسترد، ولی از درس و تدریس باز نمی ماند. به یقین، الگوسازی از این عالم بزرگ، کار پسندیده و گام شایسته ای در راه فرهنگ سازی است.

5 _ شیخ طوسی با وجود آن که در دوران جوانی، توانایی علمی بالایی داشت و کتاب های مهم حدیثی هم چون تهذیب الاحکام را به نگارش در آورد و می توانست مقام استادی را برازنده خود بداند. با این حال، وی در پرتو وجود عالمان بزرگی هم چون شیخ مفید و سیدمرتضی، هیچ گاه افتخار شاگردی را از دست نداد و غرور و منیّت بر او چیره نشد که این مسأله برای جویندگان عرصه دانش و هنر، سزاوار پیروی است.

ص:78

2 _ شناساندن کتاب های مهم این عالم فرزانه به مردم. چون دو کتاب از بزرگ ترین منابع فقهی شیعه، از قلم این دانشمند تراوش کرده است، این امر گامی برای آشنا کردن مردم با فرهنگ شیعی خواهد بود.

3 _ بیان تاریخچه حوزه نجف اشرف و معرفی بزرگان این حوزه و حوادث ناگواری که در طول تاریخ هزار ساله بر آن گذشته است، امری مطلوب خواهد بود.

4 _ فیلم برداری از آرامگاه شیخ طوسی و مسجد شیخ طوسی در نجف اشرف.

5 _ تهیه برنامه مستندی از تاریخچه شهر طوس و معرفی بزرگانی که در آن جا متولد شده و به مقام های بزرگی رسیده اند.

ص:79

8 _ دو نفر از شاگردان بزرگ شیخ طوسی را نام ببرید؟ شیخ بوعلی طوسی (فرزند شیخ طوسی) و قاضی ابن برّاج

9 _ حوزه علمیه نجف چند سال قدمت دارد؟ نزدیک به هزار سال

10 _ شیخ طوسی در کدام یک از علوم اسلامی تبحر داشت؟ حدیث و فقه

11 _ مقبره شیخ طوسی در کجاست؟ نجف اشرف

ص:80

ص:81

ص:82

16 _ شهروی، علی رضا؛ شیخ طوسی؛ خورشید ابرار، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اوّل، 1373.

17 _ شیخ الاسلام، سیدحسین؛ ترجمه غرر الحکم، انصاریان، چاپ چهارم، 1378.

18 _ صالحی، عبداللّه؛ آداب زندگی چهارده معصوم علیهم السلام، قم، دارالنشر اسلام، چاپ سوّم، 1370.

19 _ صدر، سیدحسن؛ تأسیس الشیعة، بیروت، 1401 ه . ق.

20 _ صرفی، محمدتقی؛ داستان هایی از زندگی علما، مفتون همدانی، چاپ اوّل، 1377.

21 _ طهرانی، شیخ آقا بزرگ؛ مقدمه تبیان، بیروت.

22 _ عقیقی بخشایشی، عبدالرّحیم؛ فقهای نامدار شیعه، ولایت، چاپ دوم، 1372.

23 _ فیض الاسلام؛ نهج البلاغه، طاهر خوشنویس، 1351.

24 _ قانی، م _ جرفاد؛ علمای بزرگ شیعه از کلینی تا خمینی، معارف اسلامی، چاپ اوّل، 1364.

25 _ قمی، شیخ عباس؛ فوائد رضویه، نشر علمیه اسلامیه، 1327.

26 _؛ مشاهیر دانشمندان اسلام، اسلامیه، 1351.

27 _ لقّایی، منصور؛ اعلام المکاسب، مکتب اعلام اسلامی، چاپ اوّل، 1406 ه . ق.

28 _ مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، دارالکتب اسلامیه.

29 _ مدرس، میرزا محمد؛ ریحانة الادب، خیام، چاپ چهارم، 1374.

ص:83

30 _ مکارم شیرازی، ناصر؛ اعتقاد ما، نسل جوان، چاپ اوّل، 1375.

31 _ ؛ تفسیر نمونه، مدرسه امیرالمؤمنین، 1376.

32 _ واعظ زاده خراسانی، محمد؛ شرح حال و آثار شیخ طوسی، دانشکده الهیات، مشهد.

33 _ یادنامه شیخ طوسی، دانشگاه فردوسی، مشهد، 1354.